تصور کنید زنی در قلب دربار قاجار، میان انبوهی از تشریفات و حرمسراهای پر رمز و راز، نه تنها تسلیم سنت‌های دست‌وپاگیر نمی‌شود، که علیه استبداد پدرش ـ ناصرالدین شاه قاجار ـ قلم می‌زند و آزادی زنان را فریاد می‌کند. تاج السلطنه، دختر جسور قجری، تنها یک شاهزاده خانم نبود؛ او یکی از نخستین فمینیست‌های ایران بود که خاطراتش آیینه‌ای است از تناقضات یک عصر پرتلاطم: میان سنت و تجدد، حرمسرا و انقلاب، سکوت و اعتراض.
کتاب خاطرات او نه‌تنها روایتی کم‌نظیر از پشت پرده‌ی دربار قاجار است، بلکه مانیفستی است از آرزوهای بربادرفته‌ی زنی که می‌خواست فراتر از چهارچوب‌های زمانه‌اش پرواز کند. آیا این صدای سرکوب‌شده، امروز هم به گوش می‌رسد؟
زهرا تاج السلطنه: زنی پیشرو در دربار قاجار!
زهرا تاج‌السلطنه ۱۳۰۱ ه‌ق به دنیا آمد. او دوازدهمین دختر ناصرالدین شاه و فرزند توران‌السلطنه بود.
تاج‌السلطنه را می‌توان از نخستین زنان آزادی‌خواه ایران دانست که از درون حکومت به دنبال آزادی می‌گشت. او عضو انجمن حریت نسوان بود که همین امر سبب شد سومین ازدواج او به طلاق بینجامد (او سه بار ازدواج کرد که هر سه ناموفق بود). وی همچنین از حامیان مشروطیت و طرفدار تجدد و آزادی زنان و مخالف دیکتاتوری بود. مخالفت او مخالفتی با خانواده و زیست خودش هم بود.
او با شاعران آزادی‌خواهی مثل میرزاده عشقی در ارتباط بود و عارف قزوینی در ستایش او ابیاتی سروده است. او خواننده و پیرو ادبیات و فلسفه‌ی غرب بود. افرادی همچون داروین، هوگو، سیمون و روسو که سبب مخالفت‌های بسیار او با دربار قاجار شد. تاج‌السلطنه پس از چندین بار خودکشی ناموفق، سرانجام در سال ۱۳۵۴ ه‌ق درگذشت.
خاطرات تاج‌السلطنه: روایتی متفاوت از استبداد و آزادی
کتابی که در دست ماست متنی است میان رمان، جستار و زندگی‌نامه. خاطرات او روایت دست اولی است از دربار ایران و خانوادۀ وی. روایتی از پدری مستبد و کشوری آشفته در نگاهی دختری جوان که تلاش می‌کند فراتر از مرزهای اطرافیان بنگرد. او تار و پیانو می‌نواخت اما این تمام زندگی او نبود.
ما در کتاب دختر ناصرالدین شاه با سختی‌ها و رنج‌هایی که او در جوانی با آن‌ها درگیر بوده است مواجه می‌شویم. از سختی‌های زندگی در دربار و حرمسرا، حسادت‌ها و عقب‌افتادگی‌ها. تاج‌السلطنه با نگاهی ژرف به خرده‌روایت‌های دربار و خاندان شاهنشاهی نشان می‌دهد ابتذال تا چه حد در آن‌ها وجود دارد.
بررسی‌های اخیر پژوهشگرانی مانند افسانه نجم‌آبادی نشان می‌دهد این اثر یکی از نخستین نمونه‌های “خاطره‌نگاری فمینیستی” در ایران است. تاج السطنه در جایی از کتاب با صراحتی کم‌نظیر می‌نویسد:
پدرم ملتی را گرسنه نگه داشت تا جواهراتش انبار شود.
این جمله نه فقط انتقادی تند به ناصرالدین شاه، که فریادی است علیه سیستم پدرسالارانه‌ای که او در آن اسیر بود.
ویرجینیا مارتین، مورخ برجسته، در کتابش The Qajar Pact: Bargaining, Protest and the State in Nineteenth-Century Persia این خاطرات را سندی کلیدی برای مطالعه “جنسیت و قدرت در عصر قاجار” می‌داند.
نکته پارادوکسیکال اینجاست که همین زن برآمده از دربار، سرانجام قلم را سلاح مبارزه با تاج و تخت کرد. آیا می‌توان این متن را نه فقط زندگی‌نامه، که نخستین بیانیۀ ضداستبدادی یک زن ایرانی دانست؟ پاسخ را باید در سطرهایی جست که هنوز، پس از یک قرن، سوزشان را از دست نداده‌اند.
نقدی بر کتاب خاطرات تاج السلطنه
نکتۀ دیگر این کتاب، که باید به آن اشاره کرد، برگرفته از مقاله‌ای با نام “غصه‌ی یک جعل، اثر اشکان شریعت” است. در این مقاله این پرسش مطرح می‌گردد که چرا در چاپ کتاب خاطرات تاج السلطنه از تصویر ملکه صربستان، ناتالیا اوبرنوویچ استفاده شده است.
اشکان شریعت در این مقاله، به تحلیل و بررسی مفهوم سرکوب و جعل واقعیت از طریق تصاویر می‌پردازد. نویسنده به مثال عکسی از ملکه صربستان اشاره می‌کند که به اشتباه به جای عکس‌های واقعی زنان تاریخی ایران مانند جیران، تاج‌السلطنه و انیس‌الدوله منتشر شده است. وی پس از انتقاد از سهل‌انگاری و شاید هم تحریف عامدانه صورت گرفته در نشر و منابع دیگری که از این تصویر استفاده کردند در پی آن است که توضیح دهد که چرا این جامعۀ مورد بحث، ترجیح می‌دهد برای معرفی شاهدخت و سوگلی ناصرالدین شاه، از تصویر ملکه صربستان استفاده کند تا تصویر زنی فربه با سبیلی پشب لب!
این تصاویر جعلی نه تنها تاریخ را تحریف می‌کنند بلکه باعث می‌شوند که واقعیت‌های واقعی به حاشیه بروند. شریعت با ارجاع به “ماریان هیرش” از مفهومی به نام «پساحافظه» (Postmemory) استفاده می‌کند که نشان می‌دهد چگونه نسل‌ها از طریق خاطرات جمعی و تصاویر، رنج‌ها و تجربیات گذشته را منتقل می‌کنند و این امر بر واقعیت‌های حال تاثیر می‌گذارد. در نهایت، این جعل‌ها نه تنها تحریف تاریخ هستند بلکه بر ذهنیت اجتماعی و رفتارهای جمعی تاثیرات عمیق می‌گذارند.
خرید کتاب خاطرات تاج‌السلطنه
شما عزیزان می‌توانید جهت خرید کتاب خاطرات تاج السلطنه، این محصول را از وبسایت‌های معتبر مانند ایران کتاب و… تهیه کنید و یا با خانه کتاب دیدی (DD) تماس بگیرید و پس از هماهنگی این کتاب را به صورت غیرحضوری سفارش دهید.
همچنین اگر تمایل داشته باشید می‌توانید بخشی از کتاب صوتی خاطرات تاج السلطنه را با صدای ناصر زراعتی و پروین محمدیان از همینجا گوش کنید:
متن: علی حسینی کوهساری